با افزايش توان فن‏آوري‌ها در بهره‏برداري از منابع طبيعي، تعادل زيست محيطي،در دو قرن حاضر به زيان طبيعت بر هم خورده كه پديده‏اي اسفبار و گاهجبران ‏ناپذير بوده و در ربع قرن اخير از مرز جامعه گذشته است.

امروزه، جامعه بين‏الملل راه‏حل اين معضل را محافظت از محيط زيست مي‏داند و دراين راه، مايل است از دين كمك بگيرد. اين مقاله، مي‏كوشد تا شاخص‌هاي پايداريمحيط زيست را از ديدگاه دين بررسي كند. براي اين منظور، ديدگاه، متخصصان وكارشناسان به طور عميق بررسي شد و نتايج نشان داد كه هر آنچه تاكنون تحت عنوانپايداري محيط زيست انجام گرفته، چيزي بيش از فعاليت‌هاي فني براي نگهداري ازمحيط زيست نبوده است. در حالي كه ارزش‌هاي بنيادي ديني، به دليل برخورداري ازپشتوانه اخلاقي نقش اساسي‏تري در پايداري محيط زيست ايفا مي‏كنند. گام‌هايپيشنهادي براي رسيدن به اين هدف عبارت‏اند از: رعايت تعادل در سياست‏گذاري‌ها،بها دادن به انسان، تأكيد بر آگاه‏سازي افراد و تجديد نظر عميق در تعهدات ومسئوليت‏پذيري مشترك.

در جنگ انسان با طبيعت كه از انقلاب صنعتي شروع شد، انسان در يكه‏تازي پيروزمندانه خود در صحنه‏هاي نبرد، از حربه‏هاي كارآمدي بهره گرفت. نمونه آناستفاده از توليدات شيميايي جنگي است كه طبيعت را ديوانه‏وار از بين مي‏برد. دراين گونه جنگها، تير خلاص به يكباره زده نمي‏شود؛ بلكه طبيعت، به صورت تدريجي از پا در مي‏آيد.(1

حضور سران و مقامات بلند پايه 181 كشور جهان در بزرگ‏ترين گردهمايي سازمان مللمتحد با نام كنفرانس محيط زيست و توسعه، معروف به كنفرانس سران زمين (ريودوژانيرو) در سال 1992 م بيانگر عمق فاجعه تخريب محيط زيست است؛ فاجعه‏اي كه چهرهمصيبت‏بارش هر روز بيشتر آشكار مي‏شود و ابعاد دلهره آن، جهان را در برمي‏گيرد.

متفكرين و محققان علوم زيست محيطي، با همكاري سياستمداران و اقتصاددانان راهيرا پيش پاي جامعه جهاني قرار داده‏اند كه امروزه از آن با نام توسعه پايدار يادمي‏شود و از جانب سازمان ملل به عنوان راهبرد مطلوب نجات طبيعت به شمارمي‏آيد؛(2) راهبردي كه در كنفرانس سران زمين به عنوان الگوي جهاني مطرح شد. براي ترسيم گرايش جامعه بين‏الملل به سمت دين، به منظور پايداري و حفاظت منابعطبيعي و محيط زيست، به پژوهش سه ساله يك هزار دانشمند، درباره ارتباط دين وزيست بوم كه در مركز اديان جهان در دانشگاه هاروارد امريكا انجام گرفته،مي‏توان اشاره نمود. در اين پژوهش آمده است كه اديان بايد از نيروي خود برايپايان دادن به بهره‏برداري لجام گسيخته انسان از منابع طبيعي و ايجاد روحيهمسئوليت‏پذيري مشترك براي حفاظت محيط زيست استفاده كنند.(3)

جان.ر. ايورث، استاد دانشگاه كلمبيا، درباره مذهب چنين مي‏گويد: «هيچ فرهنگ وتمدني را در نزد قومي نمي‏توان يافت مگر آن كه در آن فرهنگ و تمدن شكلي از مذهبوجود داشته باشد.»

رودلف باهرو (Rudelf Bahro) نظريه‏پرداز با نفوذ نهضت سبز نيز همه موجودات رابارقه‏اي از رحمت خدا مي‏داند. وي رستگاري بومي را مسئله‏اي مذهبي تلقي نموده،از رحمت خدا مي‏داند و معتقد است كه بشر نيازمند معنويت و روحانيت و تولد عصرطلايي جديدي است كه اصالت را در انسان پرورش دهد.

ضرورت گرايش ديني با پايداري و حفاظت منابع طبيعي را مادر (Mother) نيز يادآورشده است. وي به اين مسئله استدلال مي‏كند كه حفاظت از منابع در فلسفه و مذهبريشه دارد.(4)

در تأكيد بر گرايش به دين، دكتر تاپفر مدير اجرايي محيط زيست سازمان ملل نيز درگفت وگو با روزنامه همشهري در نيويورك بيان مي‏دارد كه «ما مي‏خواهيم در زمينهمسائل زيست محيطي با جهان اسلام يك همكاري مناسب و نزديك داشته باشيم».

ايشان در ادامه مي‏افزايد: «اعتقاد راسخ دارم كه ارزشهاي معنوي جهان اسلام بسترمناسبي جهت اجراي برنامه‏هاي لازم جهت حفظ آفريده‏هاي خدا و تنوع زيست محيطياست».(5)

ديدگاه دين اسلام درباره توسعه پايدار، شايان تحقيق است كه دو عامل زير، اهميتاين تحقيق را دو چندان مي‏كند:

نخست اينكه جرياني موسوم به بيداري اسلامي معتقد است كه اسلام بايد به سببمعتبر دانستن دين و دنيا، اساس و روش پيشرفت جامعه در كليه مسائل اقتصادي،اجتماعي، فرهنگي، و سياسي قرار گيرد.

دوم آنكه در بين دانشمندان، به تازگي برخي الگوهاي غربي براي توسعه پايدار مطرحشده است كه به شدت به دنبال تحكيم ماهيت غربي به گونه‏اي است كه تمدن اسلام آنرا پيش‏تر به عينيت درآورده است.

مطالعه تطبيقي، در واقع روشي است كه به مدد آن، اختلافات و تشابهات دو يا چندديدگاه درباره پديده‏اي از طريق مقايسه بيان مي‏شود.

به ديگر بيان، مطالعه تطبيقي به منظور دريافت وجوه شباهت يا اختلاف بين دوديدگاه، امري مفيد و ضروري است. با مطالعه تطبيقي، فهم و درك، صيقل مي‏خورد وارتباطي با فرهنگها، زمانها و مكانهاي مختلف حاصل مي‏شود و طي آن محقق مي‏تواندضمن آشنايي با ايده‏هاي مختلف و متغيرهاي متعدد، ديدگاهش را بهتر و دقيق‏ترتبيين نمايد.(6)

در اين مطالعه، موضوع پايداري محيط زيست از دو ديدگاه پراگماتيسم و دين مطابقتداده مي‏شوند كه اين كار به شكل گفتمان صورت گرفته است.

گفتمان در واقع نوعي رابطه خاص بين دوگانگيهاي به ظاهر متضاد يا متناقض موجوددر بين پديده‏ها به گونه‏اي است كه اين وجوه متقابل و متضاد بتوانند همديگر رادر ايجاد سنتزي متعالي‏تر، تكميل و جبران نمايند.

دليل استفاده از گفتمان، دسترسي به فهم كامل‏تر از پايداري است؛ چرا كه بررسيدو ديدگاه، به طور جداگانه مؤثر نيست و دسترسي به يك سنتز كه حاصل هر گفتماناست، ميسّر نخواهد بود.(7)

به كمك روش‏هاي فوق، ابتدا شاخصها معين شد و سپس دو ديدگاه مذكور، به كمك آنهابه شكل گفتمان تطبيق داده شد.

مفهوم توسعه پايدار از سال 1987 م پس از طرح آن در مجمع عمومي سازمان ملل، موردپذيرش اكثر كشورهاي عضو قرار گرفت.(8)

يكي از پژوهشگران در تبيين تعريفي كه سازمان خوار و بار جهاني (FAO) دربارهتوسعه پايدار معرفي كرده، مي‏نويسد:

«توسعه پايدار به معناي مديريت و حفاظت منابع پايه و جهت دادن به مقولاتفن‏آوري و نهادي به نحوي است كه نيازهاي انساني براي نسلهاي كنوني و آيندهبشريت به صورت مستقر و پايدار تأمين شود.»(9)

پژوهشگري ديگر توسعه پايدار را اين چنين تبيين مي‏كند: «توسعه پايدار از نظرزيست محيطي، غير مخرب، از نظر اقتصادي، پويا و از نظر اجتماعي، قابل پذيرشاست.»(10)

سلمان‏زاده، كشاورزي پايدار را نظامي مي‏داند كه از لحاظ محيط زيست بي‏خطر، ازنظر اقتصادي كارآمد و از ديدگاه انساني و اخلاقي شايسته جامعه بشري است.(11)

فلسفه توسعه پايدار مبتني بر اهداف انساني و درك تأثير دراز مدت فعاليتهايكشاورزي بر محيط زيست است. بر اين اساس، نظامهاي كشاورزي عدالت‏جو و حافظ منابعطبيعي ايجاد شد. چنين نظامهايي، آلودگي محيط زيست را كاهش مي‏دهند، توانايياقتصادي را در كوتاه مدت بهبود مي‏بخشند و در نهايت پايداري جوامع روستايي وكيفيت زندگي آنان را حفظ مي‏كنند.

قرن بيستم را در حالي پشت سر نهاديم كه برخي اصول و پندارهاي علمي مطرح شده ازاوايل تا نيمه قرن حاضر كه شايد در زمره محكمات به شمار مي‏آمد، متزلزل و با شكو ترديد به آن نگريسته شد.

يكي از مصاديق بارز اين تشكيك، مصرف بي‏رويه كود و سموم شيميايي در كشاورزي استكه تقريباً در كليه كشورهاي جهان، تخريب زيست بومها را به همراه داشته است، درحالي كه تا دهه 70 ميلادي براي مصرف هر چه بيشتر آن، يارانه پرداخت مي‏شد، ولياينك براي كاهش مصرف آن جايزه و يارانه پرداخت مي‏شود.

با تغيير پندارهاي علمي درباره پايداري، اصولي براي پايداري مطرح شد كه براساسديدگاههاي صاحب نظران، اصول مشترك زير را مي‏توان از آنها به دست آورد:

درك ارزش محيط زيست: سرمايه‏هاي محيط زيست بايد به عنوان يك ثروت در نظر گرفتهشوند و ارزش آنها به همراه ارزش سرمايه‏هاي انساني مورد توجه قرار گيرد.

تداوم پايداري محيط زيست: بهره‏برداري از منابع و حفظ و بقاي محيط زيست ازمهم‏ترين اصول توسعه پايدار است كه بايد تضمين شود.

تعادل: توسعه پايدار از سه بعد زماني، مكاني و اجتماعي بايد مورد توجه قرارگيرد. در توسعه پايدار برنامه‏هايي بايد مورد پذيرش قرار گيرند كه از نظر زمانيبراي نسلهاي كنوني و آينده بشر، از نظر مكاني براي مناطق با امكانات طبيعي ومناطق فاقد امكانات طبيعي و از نظر اجتماعي براي كليه گروههاي اجتماعي، متعادلباشد.

برابري بين نسلي و درون نسلي: توسعه پايدار به اين بستگي دارد كه همگان ازامكانات توسعه پايدار بهره‏مند شوند و نسل آينده پرداخت كننده هزينه زندگي نسلفعلي نباشد، نسل آتي با نسل حاضر در استفاده از منابع با هم برابر باشند وتوسعه يك فرد، جامعه يا نسل نبايد باعث محدود شدن امكانات افراد، جامعه يانسلهاي ديگر شود.

كارايي اقتصادي: به اين معنا كه در برابر هر نهاده، ميزان ستانده متناسب و قابلقبولي از نظر اقتصادي به وجود آيد.

براساس تعاريف و اصول فوق، پايداري از ديدگاه دين در چارچوب شاخصهاي زير موردتجزيه و تحليل قرار مي‏گيرد:

ـ اهداف؛

ـ بهره‏وري و بهره‏برداري؛

ـ تعادل؛

ـ عدالت و برابري؛

ـ انسان؛

ـ مسئوليت؛

ـ آگاهي.

اسلام براي بهره‏گيران از مواهب حيات، قيد و شرط فراواني قرار داده است و درمشروعيت تحصيل و چگونگي مصرف آنها نظارت دقيق مي‏نمايد. اسلام هم بر نحوه درآمدافراد و هم بر چگونگي مصرف آن نظارت دارد و براي هر دو، شرايطي قائل شدهاست.(12)

اين نظارتها عبارت است از: ادب در به كار بردن منابع؛ ورع در به دست آوردنمنابع؛ مصرف كردن صحيح منابع.

به طور كلي، در دين اسلام، تصرف و استفاده از طبيعت براساس سه هدف فوق است.

همچنين از ديدگاه صاحب‏نظران اسلامي، اگر محيط زيست بر محور هوا و هوس مردمقرار گيرد، فساد سراسر آن را فرا خواهد گرفت. از آنجا كه هوا و هوس مردممحدوديت ندارد، اگر قوانين هستي تابع اين تمايلات انحرافي قرار گيرد، هرج و مرجسراسر هستي را فرا مي‏گيرد.

ابعاد مختلف بحران محيط زيست كه امروزه افكار جهاني را تحت تأثير قرار داده،حاصل عصيان‏گري بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاري در عرصه محيط زيست است. اين گونه اقدامات فسادانگيز چه از ناحيه فرد باشد، چه از ناحيه حكومت، در تضادبا خواست خداوند است؛ چرا كه خداوند فساد را دوست ندارد و هرگز در مشيت ازلينيست كه انسانها فساد كنند.(13) منظور از فساد در روي زمين هر گونه نابساماني وويرانگري و انحراف است.(14)

به عبارت ديگر، فساد به هر گونه تخريب و ويرانگري گفته مي‏شود كه نظام آراسته وصالح جاري را بر هم زند.(15) از اين رو توسعه پايدار به معناي بهره‏برداري ازمحيط زيست است كه با تضمين بقاي زمين همراه مي‏باشد.

موضوع مهم اين است كه توسعه پايدار بايد در حالي كه به حرمت طبيعت و توانايياقتصادي منابع آن توجه مي‏كند، در راه برقراري عدالت اجتماعي گام بردارد. ازلحاظ اخلاقي نيز، براي دست‏يابي به توسعه پايدار، لازم است كه سطح زندگيگروههاي كم‏درآمد و مستضعف جامعه بهبود يابد و در عين حال، سرمايه نسلهايآينده، دچار صدمه و زيان جدي نشود. بديهي است كه اين موضوع امري خطير بوده كهبه يك تعهد اخلاقي قوي نياز دارد.

نحوه بهره‏برداري از منابع طبيعي و محيط زيست، به اراده انسان بستگي دارد. اوممكن است در مسير خوشبختي و نيكي يا در مسير فساد از آنها بهره‏برداري نمايد. بدون ترديد ريخت و پاش، اسراف و تبذير بدترين رفتار انسان معاصر به شمارمي‏آيد.

امروزه معلوم شده است كه منابع زيست محيطي موجود در زمين با توجه به جمعيت جهانمحدود است و هرگونه اسراف در مصرف آنها مي‏تواند محدوديت انسانهاي ديگر را بههمراه داشته باشد.

بهره‏وري نيز يكي از سنن الهي در دين اسلام است.(16) از ديدگاه ديني دربارهبهره‏وري يك سلسله اصول كلي وجود دارد كه مي‏تواند بر نيازهاي متغير منطبق شودو پاسخگوي آنها باشد. يكي از اين اصول، قانون لاضرر است كه به وسيله آن مي‏توانهر حكمي را كه باعث ضرر و زيان باشد محدود ساخت و بسياري از نيازها را از اينراه، محدود نمود.

امروزه، بيشتر از واژه بهره‏وري سبز كه بيانگر آلودگي كم به همراه صرفه‏جويياست، استفاده مي‏شود كه در اديان گوناگون به آن سفارش شده است.

بررسيهاي به عمل آمده از ديدگاه ديني، نشان مي‏دهد كه اسراف و تبذير ازمذموم‏ترين اعمال به شمار مي‏روند و هرگونه رفتار اسراف‏گونه درباره محيط زيست،نوعي رفتار ناهنجار زيست محيطي به حساب مي‏آيد كه با اصول ارزشي دين در تضاداست و بايد از آن پرهيز نمود. مباني نگهداري از محيط زيست از ديدگاه دين، هيچگونه تبايني با بهره‏وري اصولي از طبيعت ندارد، بلكه با نحوه بهره‏برداري از آنمرتبط است.

ديدگاه ديني، پايه پايداري را بر استفاده مشروع قرار مي‏دهد. اين ديدگاه بهمجموعه شرايط، مقررات و حدودي كه خداوند درباره بهره‏وري و بهره‏برداري ازمنابع طبيعي [خداوندي[ تعيين نموده است، توجه كامل دارد.

شرايط كنوني، خواهان آن است كه همزمان، در چند جبهه به تغييرات مهمي دست زد تابتوان تعادلي براي نگهداشتِ قابليت سكونت كره زمين برقرار كرد.

رسيدن به منظور فوق، در گرو توسعه كيفي محيط زيست است و چنان توسعه‏اي، محتاجنگرش جامع به توسعه بخشهاي مختلف خدماتي و توليدي، متناسب با امكانات بالفعلمحيط زيست است. عدم كنترل رشد جمعيت مي‏تواند باعث تولد و بلوغ و حركت انسانهايي شود كه هيچگاه فرصت تعادل را پيدا نمي‏كنند و وجود انسان منحصر به نمودي از خصلتهايحيواني و غريزي مي‏شود.(17)

دين با مقررات اخلاقي و تعاليم خود، غرايز انسان را تعديل و او را به عزت نفس ومناعت طبع و نيكوكاري و پرهيزگاري دعوت مي‏كند و در اين راه، به سخنرانيهايبي‏روح بسنده نمي‏كند؛ بلكه از طريق تعيين پاداشهاي بزرگ و كيفرهاي سخت، از حرصو آزهاي نامشروع و آزاردهنده مي‏كاهد.

از سوي ديگر، در دين اسلام قانون لاضرر (لاضرر و لا ضرار في الاسلام) وجود داردكه بر طبق آن ضرر و زيان زدن به شخص يا اشخاص ديگر به هيچ وجه روا نيست وپيامبر اسلام ـ صلي‏الله عليه وآله وسلم ـ به شدت آن را نهي فرموده است.(18)امروزه آلودگي محيط زيست مصداق بارز ضرر وارد نمودن به سلامت افراد جامعه بهشمار مي‏آيد.

به طور خلاصه، محيط زيست براي موجود زنده، حاصل مجموعه‏اي از تعادلهاست كه برهم خوردن هر كدام ضمانت دوام زندگي را تضعيف مي‏كند. بايد باور داشت كه در خلقتهر كدام از موجودات زنده حكمتي وجود دارد و ناپديد شدن هرگونه گياهي يا حيوانيبر آسيب‏پذيري ساير گونه‏ها در بلندمدت اثر مي‏گذارد.

 

 

آيا عادلانه است كساني كه امروزه زندگي مي‏كنند منابع و فرصتهاي اقتصادي راتصاحب كنند و با كسب منافع آنها، مخارج آنها را به نسلهاي بعدي واگذار كنند؟ هرشخصي امانتدار منابعي است كه نسلهاي آينده بشر بدان نياز دارد و نه تنها دربرابر كساني كه در حال حاضر در پناه آنها زندگي مي‏كنند، بلكه در برابر همهبشريت و براي هميشه متعهد است.

از ديدگاه دين اسلام انسان بايد در بهره‏برداري از منابع، نه تنها به حقوقافراد جامعه توجه داشته باشد (عدالت درون نسلها) بلكه به حقوق نسلهاي آينده كهچنين منابعي ضامن حيات و بقاي آنها مي‏باشد، نيز توجه كامل مبذول دارد (عدالتبين نسلها .)

اصل عدالت در دين اسلام اصلي اساسي براي ايمان قلمداد شده است. عدالت وبي‏عدالتي مطابق نص قرآن ميزان اصلي در قضاوت اعمال بد و خوب آدمي است. در اينديدگاه، هيچ فرد يا گروهي در هيچ سطحي اجازه ندارد به طريقي از منابعبهره‏برداري نمايد كه رفاه ديگران را به خطر اندازد؛ نظام محيط زيست را نابودكند و از اصول و معيار برابري تخطي نمايد و آسايش زيستي انسانها را بر هم زند.

پژوهشگران جهاني براساس تحقيقات خود معتقدند كه ادامه تخريب و تهديد زيست محيطيكه به دست انسان صورت مي‏گيرد، دير يا زود مرگ كره زمين و موجودات آن از جملهانسان را به دنبال دارد.

اگر آدمي هيچ گونه معناي ژرف و شايسته احترام را در طبيعت مشاهده نكند و آن رااز حالت قدسي خالي ببيند، چنان از آن بهره‏برداري مي‏كند كه به نابودي آنبينجامد. بحران زيست محيطي كنوني كه به حق، افكار عمومي را سخت مضطرب ساخته،نتيجه‏اي روشن از اين طرز برخورد انسان فني است.

تمامي مسائل فوق ناشي از ناديده گرفتن خود انسان است. انسان نياز دارد كه برويژگيهاي اخلاقي و معنوي تأكيد ورزد. شناخت انسان يك اصل فلسفي ـ مذهبي است كهشروع هرگونه تغيير و تحولي را از انسان مي‏داند و بر اين باور است كه برايتغيير او بايد او را شناخت. از ديدگاه دين، انسان به عنوان يك مجموعه پيچيده بهدرك عميق نياز دارد؛ زيرا داراي نظريات، عقايد و ارزشها مي‏باشد. از اينديدگاه، انسان در مركز توجه قرار دارد.(19)

اين نظريه به ما مي‏فهماند كه فطرت انسانها بايد كانون توجه تلقي شود و حتي اگراو خود از اين فطرت غفلت ورزد، بايد او را متوجه آن نمود. در حالي كه در ديدگاهپراگماتيسم، خود انسان مورد توجه قرار نمي‏گيرد؛ بلكه او را براساس پيروزيهايشارزيابي مي‏كنند.

در دنياي معاصر، ماده‏گرايي و منفعت‏پرستي افراطي، براي انسانها مجالي نگذاشتهاست تا فرهنگ و تمدن حقيقي و معرفتي كه مي‏تواند هدف زندگي انسانها را شايستهفهم و پذيرش سازد، درك نمايند.

اين را بايد پذيرفت كه آن مردمي كه از شرابِ منفعت و لذت خودخواهي سرمستمي‏شوند، فرهنگ، معنويت، اخلاق و حتي مذهب و انسانيت و همه عناصر سازنده انسانرا خواب و خيال تفسير و تعبير نشدني تلقي مي‏كنند كه سرانجام آن، از بين بردنهر آنچه كه در اطراف اوست خواهد بود.

در زندگي روزانه، عوامل و حوادث بسياري موجب عكس‏العمل در ما مي‏شوند كه باتلاش فعالانه ذهني يا عملي ما همراه است. اين حوادث و عوامل را مي‏توان به سهدسته تقسيم كرد.

نخست، عوامل و حوادثي كه سلامت و تعادل جسماني ما را به خطر مي‏اندازند. مانسبت به هر عاملي كه اين تعادل را بر هم زند حساس هستيم و براي دفع آن و صيانتنفس احساس مسئوليت جدي مي‏نماييم. اين نوع احساس مسئوليت داراي ريشه فطري است.

دوم، عوامل و حوادثي كه سلامت و تعادل عاطفي ما را بر هم مي‏زند. ما اشياءبسياري را دوست مي‏داريم يا به آنها عشق مي‏ورزيم و نسبت به بسياري ديگر كينه ونفرت داريم. از اين رو، اگر به هر يك از افراد يا عناصري كه دوستشان داريم،گزندي برسد، آرامش ما بر هم مي‏خورد و به ناراحتي و اضطراب دچار مي‏شويم، بهطوري كه نمي‏توانيم بي‏توجه باشيم.

از اين رو در انديشه طرح اقدامي براي رفع خطر از محبوب خود بر مي‏آييم و تنهاوقتي به آرامش مي‏رسيم كه به وظيفه خود نسبت به وي عمل كرده و آنچه از دستمانبراي كمك به او بر مي‏آيد، انجام داده باشيم.

سوم، حوادث و عواملي كه متضاد با نظام ارزشي و عقايد ما هستند. اين عوامل باعثبرانگيختن حس مسئوليت و اقدام عملي براي رفع آنها مي‏شوند. معيار و مبناي قضاوتدرباره آنچه در محيط رخ مي‏دهد و راهنماي ما در انتخاب يا رد و انكار امريمحسوب مي‏شوند، همان عقايد و جهان‏بيني ماست. در واقع هيچ شخصي بدون يك چنينموازين و معيارهايي نمي‏تواند موقع و موضع استقرار و پايداري در زندگي فردي واجتماعي انتخاب كند.

در اين كه موارد اول و دوم به نوعي مي‏توانند در حفظ محيط زيست مؤثر شوند، شكينيست. آري مي‏توان جامعه‏اي را تصور نمود كه افراد آن براي جلوگيري از اثراتزيانبار آلودگي بر سلامت جسماني خود، با آلوده كردن محيط زيست مخالفت كنند ياجامعه‏اي كه افراد آن به دليل احساسات عاطفي و علاقه‏اي كه به پرندگان دارند،با قتل عام آنها مخالفت نمايند.

اما از ديدگاه ديني زماني در افراد احساس مسئوليت ايجاد مي‏شود كه علاوه بر بهخطر افتادن سلامت جسماني و عاطفي، نظام ارزشي و عقايد آنها نيز به خطر افتد. دراين حالت تنها قدرت ايمان كه شالوده آن توجه به خدا و مقررات ديني است بهترينناظر است كه مي‏تواند ضمانت اجرا را بر عهده افراد بگذارد.

ميزان تأثيري كه ايمان به خدا در ريشه كن ساختن عوامل مخرب زيست محيطي و هدايتافراد به راه صلاح و نيكي دارد، از مقررات و توجيهات فني ساخته نيست. آنچه بشرانجام مي‏دهد، از اعتقادات او سرچشمه مي‏گيرد. اعتقادات نزد مردم از قوانينحكومتي نيرومندترند و پايبندي افراد به اعتقادات، بيشتر از پايبندي آنها بهقوانين است.

از طرف ديگر، نسلها به صورت زنجيره‏وار با هم ارتباط دارند و اين موجب پيدايشتعهداتي شده كه هر نسل براي حفظ سرمايه نسل بعد ملزم به اجراي آن تعهدات است.

نسل امروز بايد اين ايده را در ذهن بپروراند كه نسل‌هاي آينده نسبت به اعمال،رفتار و فعاليت‌هاي نابخردانه ما آسيب پذيرند.

بنابراين، نسل امروز، ملزم به فراهم‏سازي زمينه مساعد براي استقرار نظام پويا وكارآمد بوده تا نسل آينده كه فرزندان نسل امروزند از مواهب طبيعي بهره‏مندگرديده، بر تداوم اين كار به نسل‌هاي بعد صحه گذارند. بدين صورت تعهدات ومسئوليت‌هاي اخلاقي زنجيره‏واراز زمان حال تا آينده دور ادامه مي‏يابند.(20)

حكومتهاي بشري كه خواهان حكومت منهاي دين و ايمان هستند، فقط از يك سلسلهتعدي‌ها و خلافكاري‌هاي آشكار مي‏توانند جلوگيري كنند؛ ولي هرگز از تعدي‌هايپنهان كه از ديد دستگاه‌هاي انتظامي به دور است، نمي‏توانند جلوگيري نمايند. درباره چنين خلاف‌ها و قانون‏شكني‌ها، جز ايمان، وحي، مسئوليت و ترس از كيفرهايالهي چيز ديگري مؤثر نيست و نمي‏تواند باشد.(21)

ناآگاهي، آگاهي كم و پايين بودن سطح فرهنگ عمومي افراد از جمله عوامل تخريبمحيط زيست به شمار مي‏آيند(22) كه ناشي از پيچيده بودن سفارشهاي فني ارائه شدهاست و مي‏تواند زمينه سوء استفاده عده‏اي را در تجاوز به منابع و سرمايه‏هايملي فراهم آورد. گاهي اين روند نامطلوب، طوري براي مردم غفلت‏آور است كه ديگرمشاهده و تخريب و نابودي محيط زيست، منابع و سرمايه‏هاي ملي يا حتي شنيدن اخباردر اين باره براي آنها چندش‏آور مي‏شود و چندان مهم جلوه نمي‏كند و به راحتي ازكنار آن مي‏گذرند و گاه فضاي جامعه به گونه‏اي شكل مي‏گيرد كه افرادِ متجاوز،سرفرازند نه سرفرود.

افراد زماني از انگيزه كافي براي حفظ و حراست از محیط زیست و دستيابي به زندگيپايدار برخوردار خواهند شد كه دستيابي آنها به اطلاعات مطلوب و بهينه شده زيستمحيطي آسان باشد.(23)

درك مسائل ياد شده براي اذهاني كه تحت تأثير ديدگاههاي فني هستند به دليلپيچيده بودن آنها، آسان نيست، در حالي كه توصيه‏هاي ديني به نوعي به عنوانآگاهي هويت فردي مطرح است تا هويت اجتماعي و اين تك تك افراد هستند كه برايتحقق پايداري بايد تلاش نمايند.

 

طي دو قرن اخير، با اوج‏گيري توانايي فن‏آوريها، تعادل زيست محيطي به زيانطبيعت بر هم خورد. لطمات وارد بر طبيعت در اين دوران اسف‏بار و گاهجبران‏ناپذير شد و در ربع آخر قرن بيستم، از مرز فاجعه گذشت.

توسعه روزافزون بشر نبايد مخلّ انسجام طبيعي و موجب نابودي ديگر موجودات زندهشود، همچنان كه در بيانيه مشترك wwFLUCN، UNEP كه در كتاب for the Earth caring (ظرفيت زمين يا مراقبت از زمين) انتشار يافته، آمده است:

«مردم در بسياري از جوامع بايد طرز نگرش خويش نسبت به طبيعت را دگرگون كنند؛زيرا كه طبيعت بيش از اين نمي‏تواند نيازهاي آنها را تأمين و اثرات آنان را تابآورد.»(24)

با توجه به روندي كه هم‏اكنون وجود دارد، آينده منابع طبيعي بس مبهم و نابسامانبه نظر مي‏رسد؛ زيرا سرعت تخريب اين منابع با سرعت اقداماتي كه به منظور احيا وحفظ آنها انجام مي‏شود مقايسه‏پذير نيست. بديهي است اگر اقداماتي اساسي براياصلاح روند فعلي استفاده از منابع و محيط زيست به وجود نيايد در آينده نزديكدچار مشكلات جدي در اين باره شده و در نهايت به توسعه پايدار كه هدف غايي است،دسترسي پيدا نخواهيم كرد.(25)

همان گونه كه نويسندگاني چون بيلمز (Bilmes) و باي فورد (Byford) اشارهكرده‏اند، سبزهاي روحاني، زنگارهاي محيط زيست و منابع طبیعی را تنبيهي براي مصرف‏گرايي بيش ازحد و اسراف و از بين رفتن معنويت تلقي مي‏كنند. سيمونز (simmons) به نحويماهرانه ديدگاههاي گوناگون را كه با مباني اخلاقي ارتباط مي‏يابد، گرد آوردهاست. وي با عنايت وافر بر تحقيقات بلاك (Black)، بولدينگ (Boldaing)، توين بي (Toynbee) و براون (Bruhn) چنين نتيجه‏گيري مي‏كند كه نياز است تا آن اخلاقكارآمدي را كه سرمايه‏داري پروتستان در قرون نوزدهم ميلادي نهال آن را كاشت وبه طور يكسان در كشورهاي سرمايه‏داري و سوسياليستي ثمر داد، مورد ارزيابي مجددقرار دهيم.(26)

اكثر متفكران و فيلسوفان انسان‏شناس غربي و شرقي معاصر، اين حقيقت راپذيرفته‏اند كه وضع بسيار وخيم كره زمين ما اگر معلول چند علت باشد، قطعاً يكياز اساسي‏ترين آنها تفكيك جدي ميان علوم و معنويات، ارزشها و فرهنگ والايآنهاست كه در روزگاري نه چندان دور، به وسيله بعضي از سطحي‏نگران با وجد و شعففراوان براي جوامع بشري مطرح شد.

بحران محيط زيست كه در حال حاضر گريبانگير اكثر كشورهاست، از بحران روحي واخلاقي سرچشمه گرفته است. دين اسلام از طبيعت و جهان محيط بر انسان و خودانسان، تعريف مخصوص به خود دارد كه مي‏تواند از طريق اصلاح اخلاقي و تربيتي بشرراهگشاي حل معضلات زيست محيطي امروز باشد.

حاصل آنكه، آنچه تاكنون تحت عنوان پايداري محیط زیست  انجام گرفته، چيزي بيش ازفعاليتهاي فني در استفاده از منابع نبوده و دراين باره، به اصول ديني توجهينشده است. اين عدم توجه باعث اشكالات فراواني شده كه در نهايت به تخريب منابعانجاميده است.

تبيين اصول اساسي براي بهره‏وري، نظير قانون لاضرر، تعديل غرايز انسان به نحوصحيح از طريق تعيين پاداشهاي بزرگ و كيفرهاي سخت، رعايت عدالت درون نسلي و بيننسلها، توجه به خود انسان و ايجاد مسئوليت در او نسبت به اعتقادات و ارزشها ازجمله نقاط قوت ديدگاه ديني در استفاده از منابع موجود در طبيعت است.

سخن اين است كه زبان جديدي در حال تولد است كه ظرفيتها، ضرورتها و راهكارهايخود را داراست. اين زبان جديد و راهكار نو بايد در فلسفه و مذهب ريشه داشتهباشد و در آن بر شناخت انسانها تأكيد شود؛ چرا كه هرگونه تغيير و تحول ازانسانها شروع مي‏شود و بالطبع انسانها پايداري را به وجود مي‏آورند و پايه‏هايآن را مستحكم مي‏كنند؛ از اين رو ديدگاه جديد در پايداري بايد علاوه بر عواملفني، متوجه انسان باشد كه خواه ناخواه وجهه‏اي فلسفي را در بر مي‏گيرد.(27)

منظور از مطالب فوق آن نيست كه به عقب برگرديم؛ بلكه هشدار مي‏دهيم كه مباداوسيله را جايگزين هدف كنيم. اقتصاد، فيزيك و فن‏آوري براي زندگي لازم است؛ اماما براي آنها زندگي نمي‏كنيم.

راه حل بحران محيط زيست ومنابع طبیعی در گرايش ديني است؛ به دليل اينكه دين بهترين راه‏حل راارائه مي‏دهد. به بيان ديگر، آنچه مورد نياز است يك بافت ديني است كه در آنمفهوم رابطه انسان با طبيعت و تسلط او را بر فرآيند استفاده از منابع طبيعيمجدداً تعريف نمايد. بدين معنا كه انسان مانند باغبان، چنان هشيارانه عمل كندكه به جاي تباه ساختن كيفيت محيط زندگي خود آن را غني و سرشار سازد.

كوتاه سخن اينكه دعوت مردم به حفظ محيط زيست بدون استمداد از يك پشتوانه ديني،بي‏اثر و كم‏اثر خواهد بود و به همين دليل بايد كوشش نمود تا عوامل مخرب زيستمحيطي در پرتو ايمان و تقوي رفع شوند.

با توجه به توضيحات فوق به نظر مي‏رسد اگر توصيه‏هاي پايداري و حفاظتي بر اصولديني بنا شوند، از ضمانت اجرايي مستحكمي برخوردار خواهند بود و شك نيست كه درآينده نه چندان دور، علم محافظت از محيط زيست نيز همانند ساير علوم به ظرايف واسرار نهفته بيشتري كه در توسعه و سلامت بشري در ديدگاه ديني نهفته است، پيخواهد برد.

با توجه به بررسي‌هاي انجام شده در اين مقاله و بحث و نتيجه‏گيري كه به عملآمد، موارد زير را به منظور پايداري محيط زيست پيشنهاد مي‏كنيم:

1ـ به شهادت تاريخ گذشته و معاصر، شگفت‏انگيزترين رفتارهاي اجتماعي (چه در جهترشد و چه در جهت ارتجاع) بستري اعتقادي داشته‏اند. بنابراين شايسته است تاجوامعي كه عزم خود را به اعتلا و رشد و پايداري زيست محيطي خويش عزم كرده‏انداز اين ويژگي به نحو شايسته استفاده كنند؛

2ـ بايد بر آگاه‏سازي افراد بيشتر تأكيد شود؛ چرا كه افراد هستند كه براي تحققپايداري تلاش مي‏نمايند؛
3ـ در سياست‏گذاري‌ها و تعيين برنامه‏هاي توسعه پايدار، تعادل مد نظر قرار گيردكه مهم‏ترين آن بها دادن به انسانهاست؛
4ـ هيچ قانون و نگهباني نمي‏تواند افراد را به احترام گذاردن به محيط زيستمجبور نمايد. احترام به محيط زيست، نتيجه آموزش تعاليم ديني در اين باره است؛از اين رو، از اين نوع آموزشها، بايد بيشتر بهره گرفت؛
5ـ بايد مروج كشاورزي با ملاحظات انساني آن بود و نبايد فراموش كرد تا ايجاد يكنظام كشاورزي پايدار، راهي بس طولاني در پيش است. اميد آن كه بتوان رسالتترويجي خود را براي ايجاد نظام كشاورزي با ابعاد انساني و اخلاقي نشان دهيم وموجبات ترقي و تعالي بشريت را فراهم آوريم؛

6ـ برخي از مسئولان در عمل، اين اهرم قدرتمند (تلاشهاي ديني) در قلمرو حفاظتمحيط زيست را مورد بي‏مهري قرار داده و بدان توجهي نكرده‏اند و تنها جسته وگريخته اقداماتي صورت داده‏اند كه چندان مؤثر نيست؛ توصيه مي‏شود كه مسئولان ازاين اهرم قدرتمند كمال بهره را ببرند و راهكارهاي محافظتي به كمك اعتقاداتاسلامي را از طريق تحقيق، تعيين كنند؛ 

7ـ اجراي سياست توسعه پايدار و بي‏زيان نيازمند اعمال تغييرات اساسي در معيارهاو ارزشهاست. امروزه، دليل اصلي تخريب محيط زيست، بي‏مسئوليتي و عدم توجه بهارزشهاي والاي انساني است؛ به همين دليل بايد در ارزشها تحولي اساسي صورت گيرد؛

8ـ درك مسائل محيط زيست براي اذهاني كه امور را از دريچه تنگ منافع خصوصي ياسوداگري صرف مي‏نگرند، آسان نيست. به همين دليل آموزش عمومي مردم در زمينه  فرهنگ منابع طبیعی ومحيطزيست، بايد در دستور كار رسانه‏هاي گروهي و مراكز تبليغي قرار گيرد تا از اينطريق، نگرش آنها را نسبت به طبيعت اصلاح كرد و رفتار آنان را با طبيعت متعادلساخت؛

9ـ كشورهايي كه خود را اسلامي مي‏دانند بايد طبق اصول و معيارهاي ذكر شده دراين مقاله عمل كنند؛ بايد انديشه افزون‏طلبي و سودجويي افراطي را كه موجبناديده انگاشتن تعادل طبیعت و محيط زيست است، كنار بگذارند؛
10ـ شرايط كنوني ايجاب مي‏نمايد تا در تمامي بخشهاي علمي، فرهنگي، اقتصادي وسياسي، اقدامات فوري صورت گيرد. اين شرايط، توجه بيشتري از جانب تك‏تك افراد رامي‏طلبد، همه ما در برابر يك دشمن مشترك (اقدامات برهم زننده و مخل تعادل محيطزيست و نابودي ميراث متعلق به نسلهاي آينده) مسئوليت مشترك داريم و براي اجراياين مسئوليت، بايد بسيج شويم؛

11ـ اگر بخواهيم از يك فاجعه بشري در آينده جلوگيري كنيم و زمين كه تنها مأمنماست از بين نرود، بايد در تعهدات و مسئوليتهاي خود نسبت به زمين و حيات موجوددر آن، به طور عميق تجديد نظر نماييم؛
12ـ آلودگي و نابودي محيط زيست مثل آتش است كه هيزم تر و خشك را مي‏سوزاند. تمامي ساكنان كره زمين بايد براي پايداري محيط زيست مشاركت كنند. كشورهاياسلامي بايد سعي كنند به كشورهاي غربي فشار آورند تا بيش از همه مسائل جهانيحفظ محيط زيست را رعايت كنند و به علاوه سهم مالي بيشتري را براي بازسازي وپاكسازي محيط زيست بپردازند؛

13ـ براي رسيدن به پايداري، همكاري عميق بين رهبران ديني و دانشمندان محيطزيست وحافظان منابع طبیعی، اقتصاددانان، كارشناسان آموزشي و سياستگذاران توصيه مي‏شود.

1 - توسعه پايدار كشاورزي، مجموعه مقالات توسعه پايدار كشاورزي،باسم پورسعيد و كوروش روستا، دانشگاه آزاد ورامين، 1381، ص 69.
2- توسعه پايدار، جامعه روستايي ايران و آبخيزداري، غلامرضا نوروزي، مجله جنگلو مرتع، 1377، شماره 38 ـ 39، ص 24 و 25.
3 - مجموعه مقالات اسلام و محيط زيست، منصور شاه‏ولي و باسم كاوري‏زاده،انتشارات سازمان محيط زيست، 1378، ص 102.
 4- shavli . 1994. صفحه 354
5-  ارزش معنوي اسلام بستر مناسبي براي حفاظت محيط زيست جهان است، منصورشاه‏ولي، همشهري، شماره 1703، سال ششم.

6-  مجموعه مقالات اسلام و محيط زيست ، منصور شاه‏ولي و باسم كاوري‏زاده، سازمانمحيط زيست، 1378، ص 104.
7-  روش شناخت قرآن در انديشه نوين اسلامي، حامد حسيني، فصلنامه پژوهشي قرآن،شماره 1، 1377، ص 69 ـ 70.
8- توسعه پايدار كشاورزي، باسم پورسعيد و كوروش روستا، دانشگاه آزاد ورامين، 1381، ص 69.
9- درآمدي بر ضرورت توسعه پايدار كشاورزي و روستايي در ايران، هادي عراقيحسيني، فصلنامه اقتصاد كشاورزي و توسعه، شماره 2.

10-توسعه پايدار، جامعه روستايي ايران و آبخيزداري، غلامرضا نوروزي، مجله جنگلو مرتع، شماره 38 ـ 39، ص 24 ـ 25.
11-كشاورزي پايدار رهيافتي در توسعه كشاورزي و رسالتي براي ترويج در ايران،سيروس سلمانزاده، مجموعه مقالات ششمين سمينار علمي ترويج كشاورزي، مشهد،دانشگاه فردوسي، ص 37.
12-محيط زيست در اسلام، محمد اصغر فاضل، دانشگاه تهران، دانشكده منابع طبيعي،پايان‏نامه كارشناسي ارشد.
13- همان.
14-  تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي و همكاران، انتشارات دارالمكتب الاسلاميه، 1369.
15- تفسير الميزان، محمدحسين طباطبايي، دفتر انتشارات اسلامي، جلد دوم، ص 98.
16- گزيده‏هايي در زمينه بهره‏وري، مهرداد پورشمس، نشريات سازمان بهره‏وري مليايران، 1374، شماره 45، ص 40.
17-محيط زيست و جامع‏نگري، مصطفي ميرسليم، فصلنامه علمي محيط زيست، انتشاراتسازمان محيط زيست، دوره چهارم، شماره 2، ص 12.
18-روش شناخت قرآن در انديشه نوين اسلامي، حامد حسيني، فصلنامه پژوهشي قرآن،شماره 1، ص 69 ـ 70.
19-سير تحول نظريه‏هاي حفاظت خاك و رويكرد آنها در قرن بيست و يكم، منصورشاه‏ولي، مجموعه مقالات اولين سمينار علمي ـ كاربردي، و ترويج ماهيگيري، معاونتصيد و صنايع وزارت جهاد سازندگي، 1378، ص 47 ـ 50.
20-راهكارهايي براي دستيابي به اخلاق زيست محيطي، عمران حيدري، همشهري، سالهفتم، شماره 1864، ص 7.
21- خدا و نظام آفرينش، جعفر سبحاني، انتشارات قائم، 1353.
22- روش شناخت قرآن در انديشه نوين اسلامي، حامد حسيني، فصلنامه پژوهشي قرآن،شماره 1، ص 69 ـ 70.
23- راهكارهايي براي دستيابي به اخلاق زيست محيطي، عمران حيدري، همشهري، سالهفتم، شماره 1864، ص 7.
24-راهكارهايي براي دستيابي به اخلاق زيست محيطي، عمران حيدري، همشهري، سالهفتم، شماره 1864، ص 7.
25-عوامل مؤثر بر مشاركت دامداران در طرح احياي مراتع، كاوه شهيدي زندي، پاياننامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس تهران، 1373، ص 196.
26- سلامت انسان، اكولوژي، حسين زيدي اقتدار، نشريه كيهان انديشه، شماره 26، ص 57.
27- سير تحول نظريه‏هاي حفاظت خاك و رويكرد آنها در قرن بيست و يكم، منصورشاه‏ولي، مجموعه مقالات اولين سمينار
 علمي كاربردي، و ترويج ماهيگيري، معاونتصيد و صنايع وزارت جهاد سازندگي، 1378، ص 3.